मृणमैलार
खंडोबा कर्नाटक मध्ये मैलार या नावाने ओळखला जातो. हे गाव येथील मैलार मंदिरा साठी प्रसिद्ध असल्याने या गावास मैलार हेच नव प्राप्त झाले आहे. या गावास मृणमैलार या नावानेही ओळखले जाते. येथील मंदिरातील मैलाराची मुर्ती माती पासुन बनवलेली आहे अशी लोक श्रद्धा आहे या मुळे मृणमैलार असेही म्हणतात. हा परिसर खंडोबा व मणि मल्ल दैत्य युद्ध भुमि आहे व याच ठिकाणी मार्तंड भैरवने मणि मल्ला चा वध केला व लिंग रूपाने वास केला येथे ऋषीमुनी नी मातीच्या मैलाराची मुर्ती बनवली तीच ही मुर्ती असल्याचे स्थानिक लोक सांगतात.
हे मृणमैलार कर्नाटक राज्यातील बल्लारी जिल्ह्यात तालुक्याचे असलेल्या हाडगल्ली पासुन ४० किमी अंतरावर आहे. गुंतल व राष्ट्रीय महामार्ग क्रं ९ वरील राणीबेनुर येथून ३४ किमी आहे गाडी मार्ग थेट मंदिराचे पूर्वाभिमुख महाद्वारात पोहोचतो या महाद्वारावर उंच गोपूर आहे.
गोपुराचे दरवाज्यातून आत गेले की पारावर शिवलिंग आहे
व दक्षिण बाजुस उत्तराभिमुख देवडीत वीरभद्र व दुर्गा यांच्या मुर्ती आहेत.
पुढे पूर्वाभिमुख मंदिरा समोर एक उंच दीप स्तंब असुन मुख्य मंदिराची चोघई मंडप, नवरंग मंडप, अंतराळ, गर्भगृह अशी रचना आहे , चोघई पंचखणी मंडपाच्या आतल्या घईत दोन्ही बाजुस चबुतरे असुन यावर देवाचे घोडे पालख्या इत्यादी वस्तू ठेवलेल्या असतात.
यांच्या पुढे पश्चिम बाजुस नवरंग मंडप असुन त्याचे पुढे अंतराळ आहे, अंतराळाचे पुढे गर्भगृह लागते.
पूर्वाभिमुख गर्भगृहात खालील बाजुस जमिनीवर सयोनी लिंग असुन ते हलणारे आहे, यास धातूचे मुखवट्याने झाकलेले असते. या लिंगाचे मागील बाजुस उत्सव मुर्ती असुन त्याचे वर भिंतीतील मोठ्या कोनाड्यात मैलाराची [ खंडोबाची ] बैठी चतुर्भुज मुर्ती आहे या मूर्तीच्या मांडी खाली मणि व मल्ला याची मुंड आहेत. ही मुर्ती काळी असुन पाषाणाची वाटते पण ही मातीची असुन तिला तेल लावल्याने ती काळी दिसते असे सांगितले जाते. मंदिर परिसरात एक फेब्रुवारी १०४७ चा शिलालेख आहे
प्रशस्थ आवार असलेल्या या मंदिराचे पश्चिम बाजुस आवारात एक पूर्वाभिमुख सोपी आहे. येथे झोपाळ्यावर गादी असुन ही कपिल मुनी यांची गादी असल्याचे व या ठिकाणी त्यांचे वास्तव्य होते असे सांगतात.
मुख्य मंदिराचे पश्चिम बाजुस उत्तरे कडे एक चौथरा असुन त्यावर एक लिंग, नाग, व खड्गधारी भग्न शिल्प आहे येथे यात्रा मधे पवडाचा कार्यक्रम होतो.
या चौथऱ्याचे उत्तर बाजुस देवडी असुन यात योगनारायण व सप्तमातृका व उभा भैरव यांच्या मुर्ती आहेत
.मुख्य मंदिराचे उत्तरेस आवारात पूर्वाभिमुख गंगी माळव [ म्हाळसा ] हिचे पूर्वाभिमुख मंदिर आहे. मंडप व गर्भगृह अशी या मंदिराची रचना आहे.
गर्भगृहात खाली लिंग असुन याचे मागे गंगी माळव [ म्हाळसा ] हिची चतुर्भुज बैठी मुर्ती आहे. व कोपऱ्यात उत्सव मुर्ती आहे.
मंदिराचे कोटाचे उत्तरेस काही अंतरावर पूर्वेस पूर्वाभिमुख हेगाप्पाचे [हेगडी प्रधान ] याचे मंदिर असुन सदर गर्भगृह अशी मंदिराची रचना आहे.
गर्भगृहात चतुर्भुज हेगडीची मुर्ती आहे.
या गावा बाहेर मरडी वर एका मेघदंबरीत त्रिशूल शिल्प आहे या ठिकाणी रथसप्तमीचे दिवशी देव येथे कुर्बात्या चे भेटीस येवून येथे ११ दिवस राहतात
कुर्बात्या ही मैलाराचे उपवस्त्र असल्याचे सांगितले जाते.
यात्रा व उत्सव
प्रत्येक रविवारी पालखी सोहळा असतो.
वैशाख शुद्ध प्रतिपदेस यात्रा सुरु होते द्वादशीस मैलार – माळव विवाह सोहळा होतो. पौर्णिमेस रथउत्सव व वद्य प्रतिपदेस रंग खेळला जातो. या दिवसात गर्दी असते.
अश्विन शुद्ध प्रतिपदा ते दशमी रोज रात्री पालखी सोहळा विजयादशमीस सीमोउलंघन अश्विन वद्य सप्तमीस देव घोड्यावर कुर्बात्याचे भेटीस जातात. या दिवशी पवाडाचे कार्यक्रम होतात.
मार्गशीर्ष शुद्ध प्रतिपदा ते षष्टी षडरात्र उत्सव षष्टीस भंडार पुजा.
पौष महिन्यात धनुर्मास रथसप्तमीस देव कुर्बात्याव चे भेटीस मरडी वर जातात. तेथे ११ दिवस मुक्काम १२ व्या दिवशी हेग्गाप्पा कडे येतात.
माघ पौर्णिमा ते तृतीये पर्यंत मोठी यात्रा या वेळी लंगर तोडला जातो.
