बीड

बीड महाराष्ट्रातील जिल्ह्याचे मुख्य ठिकाण असुन हे बिंदुसरा नदीकाठावर समुद्र सपाटी पासून ५१६ मी. उंचीवर वसलेले आहे. पांडवकाळी या नगरीचे नाव दुर्गावती व नंतर बलनी होते. चालुक्य विक्रमादित्याच्या भगिनीने चंपावतीने हे घेतल्यानंतर त्याला चंपावतीनगर असे नाव दिले. प्रसिद्ध गणितज्ञ भास्कराचार्य येथीलच, असा समज आहे. या शहराच्या प्रचलित नावा विषयी दोन कथा सांगण्यात येतात बालाघाट डोंगराच्या पायथ्याशी बिंदुसरा नदी खोऱ्यात खळग्याप्रमाणे असलेल्या भागात हे शहर वसल्याने ‘बीळ’ वरून ‘बीड’ नाव रूढ झाली असावे. व दुसरी व्युत्पत्ती अशी सांगितली जाते की, ‘पाणी’ या अर्थाच्या ‘मीर’ या फार्सी शब्दावरून इतिहासकाळात मुसलमानी प्रशासकांनी बीड हे नाव ठेवले असेही सांगितले जाते.

बीड शहराच्या पूर्व सीमेवर छोट्याश्या टेकडीवर गर्द वनराईत पुर्वभिमुख खंडोबाचे मंदिर आहे. या मंदिरास चहूबाजुने व्हरांडा असून त्याचे छत ३२ खांबानवर आधारित आहे. मंदिरात चारखांबी सभामंडप असुन पुर्वभिमुख प्रमुख प्रवेशद्वार व दक्षिण व उत्तर बाजुस दोन प्रवेशद्वारे आहेत. गर्भगृहातील मागील भिंतीच्या कोनाड्यात हातात तलवार असलेली घोडयावर आरूढ खंडोबा व म्हाळसा यांची दगडी मुर्ती आहे. गर्भगृहावरील शिखर सुंदर सजविलेले असुन शिखराचे आधारावर प्राणी देवदेवतांचे अंकन आहे. हे मंदिर त्याची स्थापत्य रचना व शिल्प कौशल्य या साठी प्रसिद्ध आहे. मंदिराचे बांधकाम मराठा शैली मधील असून त्याचे समोर विटा मधील बांधकामातील सहा मजली ७० फुट उंचीच्या अष्टकोनी दिपमाळा आहेत. या दिपमाळावर मानवी व प्राण्यांच्या आकृत्या चुन्यामध्ये बनविण्यात आल्या आहेत. काहीच्या मते हे मंदिर बीड चे जहागीरदार सुलतानजी निंबाळकर यांनी बांधले. इतर समजुती नुसार हे मंदिर महादजी शिंदे यांनी बांधले असे मानले जाते.

खंडोबा मंदिराचे टेकडीचे बाजुला दक्षिणाभिमुख खंडेश्वरीचे प्राचीन देवालय आहे. मंदिर प्राकारात असुन मंडप गर्भगृह अशी मंदिराची रचना आहे. गर्भगृहात एका चौथर्यावर खंडेश्वरीचा शेंदूर चर्चित तांदळा आहे. हे मंदिर काळोजी नामक धनगराने बांधलेले आहे असे सांगितले जाते. खंडोबा मंदिराचे टेकडी पायथ्याचे स्थान व खंडेश्वरी नावा वरून व हे बाणाईचे स्थान असावे हे निश्चित. या मंदिराचे समोर या काळोबा वीर धनगराची समाधी आहे.

————————————————————————