माळेगाव
महाराष्ट्रातील प्रमुख खंडोबा मंदिरा पैकी एक मंदिर, येथे मार्गशीर्ष महिन्यात दुसरया पंधरवड्यात भरणारे खंडोबाचे यात्रेसाठी हे ठिकाण प्रसिद्ध आहे, महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र या प्रदेशातील भटक्यांची ही सर्वात मोठी यात्रा सुमारे २० दिवस चालते. या यात्रे मुळे हे गाव “माळेगाव यात्रा” म्हणून ओळखले जाते.
महाराष्ट्रातील नांदेड जिल्ह्यातील लोह तालुक्यात माळेगाव असुन नांदेड पासुन ६० किमी व लोहा या तालुका ठिकाणा पासुन १८ किमी अंतरावर आहे.
नांदेड महामार्गावर माळेगाव मध्ये रस्त्याचे पुर्वा बाजुस खंडोबा मंदिराकडे जाणाऱ्या रस्त्याची कमान लागते.
कमानीतून आत आल्यावर दक्षिण बाजुस मंदिराचे उत्तर महाद्वार दिसते.ते नव्याने बांधण्यात आले आहे.
याच रस्त्याने पुढे गेले की उतरेकडे मंदिराची दगडी बांधकामातील प्राचीन वेस दिसते.
पुढे मंदिराचे मुख्य पूर्वाभिमुख महाद्वार लागते. हे मंदिराचे परंपरागत मुख्य महाद्वार या महाद्वारातून मंदिराचे प्रांगणात जाता येते.
या समोर मुख्य मंदिराचा मंडप लागतो या मंडपाचे नव्याने बांधकाम करण्यात आले आहे.
मंडपाचे मध्यभागी असणाऱ्या पश्चिमाभिमुख दगडी ओट्यावर काही दगडी मुर्ती ठेवण्यात आलेल्या आहेत
या मधील दोन मुखवटे असणारे शिल्प मणि व मल्ल या दैत्यांचे असल्याचे सांगतात.
मंडपात पश्चिमेस जुन्या मंदिराचे मंडपाचे दगडी प्रवेशद्वार आहे याचे उत्तर व दक्षिण बाजुस देवड्या काढण्यात आलेल्या आहेत
दक्षिण बाजूचे देवडीत शिवलिंग नंदी व हनुमानाची दगडी मुर्ती आहे.
उत्तर बाजूचे देवडीत विठ्ठल रुखमाई यांच्या दगडी मुर्ती आहेत.
जुन्या मंदिराचा मंडप दगडी असुन खांबावर आधारलेला आहे. या मंडपातून गर्भगृहा तील मुर्तीचे दर्शन होती. गर्भगृहाचा पूर्वाभिमुख दरवाजा दगडी आहे.
गर्भगृहात एका दगडी चौथऱ्यावर एका पितळी मेघडबरीत मूर्तीची स्थापना करण्यात आली आहे.
यात खंडोबा व म्हाळसा यांचे मुख्व्त्याचे दोन जोड आहेत. यातील पितळी जोड पुढे असुन दुसरा जड थोड्या उंचीवर मागे ठेवलेला आहे. याचे खालील भागात खंडोबा व म्हाळसा यांचे स्वयंभू तांदळे आहेत.
जुन्याकाळी कर्नाटक मधील बिदर जिल्ह्या मधील आदिमैलार या ठिकाणी खंडोबा यात्रेसाठी गेलेला व्यापारी परतीच्या मार्गावर असताना या ठिकाणी विसाव्यासाठी थांबला. येथून पुढे निघताना त्याचे सामानातील एक धान्याची गोणी त्याला हलविणे कठीण झाले त्यामुळे त्यांनी गोणी सोडली तर त्यामध्ये त्याला खंडोबा व म्हाळसा यांचे दोन तांदळे दिसले. त्याने त्यांचे या ठिकाणी स्थापना केली.तो दिवस मार्गशीर्ष वद्य चतुर्थीचा होता. आजही या दिवशी येथे यात्रा भरते.
मुख्य खंडोबा मूर्तींचे उत्तर बाजुस एक शिव लिंग आहे.
मंदिराचे मागील बाजुने मंदिराचे पुरातन बांधकाम दिसते मंदिरावर छोटासा कळस आहे.
मंदिराचे पाठीमागील बाजुस एका योनी वर मूर्तींचे अवशेष ठेवले आहेत ही बाणाई ची मांडणूक असल्याचे मानतात.
मंदिराचे उत्तर बाजुस आवारात दक्षिणाभिमुख पाच घुमट्या असुन या मध्ये मंदिर परिसरातील काही मूर्तींचे अवशेष ठेवण्यात आलेले आहेत.
बनवस
माळेगाव पासुन गंगाखेड रोडवर ८ किमी अंतरावर बनवस नावाचे छोटेगाव आहे येथे एक पुष्करणी काठी दोन मंदिरे आहेत
या मंदिरामधील छोटे मंदिर बाणाईचे आहे
या मंदिरात काही मूर्तींचे अवशेष आहेत. माळेगाव येथे खंडोबावर रुसून बाणाई येथे येवून राहिल्याची दंतकथा आहे
शेजारील मंदिरात लिंग असुन काही लोक बाणाई ची समजूत काढण्यासाठी आलेले देव बाणाई परत न गेल्याने तिच्यासाठी येथेच राहिल्याचे सांगतात पण आज हे मंदिर एक शिव मंदिर म्हणून प्रचलित आहे.
यात्रा
माळेगावची यात्रा मार्गशीर्ष वद्य चतुर्थी पासुन सुरु होते व ती सुमारे वीस दिवस चालते. उंट, घोडे, गाढव, गाय, बैल, अश्या सर्व प्रकारच्या प्राण्यांचे बाजार या काळात येथे भरतात. विविध प्राण्यांचे शर्यतींचे व कुस्त्यांचे आयोजनही केले जाते. या ठिकाणी वैदू, गोसावी ,घिसाडी,लोहार,गारुडी, मसन जोगी, पांगुळ, जोशी, कोल्हाटी, अश्या विविध भटक्या जमातींच्या जात पंचायती येथे भरतात, तमाशे, संगीत बारी, हे कार्यक्रम या यात्रेच्या निमित्याने येतात.विविध जातीच्या पोशाख दागिने यांचे बाजार भारतात. भटक्यांचे लोकजीवनाचे दर्शन घडवणारी अशी येथील यात्रा असते.
————————————————————————
