शेगूड

शेगूड हे अहमदनगर सोलापूर जिल्ह्याचे सीमेवरील छोटेसे गाव येथील खंडोबा मंदिरासाठी प्रसिद्ध आहे. अहमदनगर जिल्ह्यातील हे गाव कर्जत या तालुका ठिकाणा पासुन १४ किमी अंतरावर आहे. सोलापूर जिल्ह्यातील करमाळा या तालुका ठिकाणा पासुन १५ किमी अंतरावर आहे. हे मंदिर कर्जत – करमाळा या रस्त्यावर रस्त्याचे कडेलाच आहे.

आपण थेट मंदिराचे कोटाचे दक्षिण दरवाज्यातच उतरतो हा दरवाजा लहान असल्याने त्यास खिडकी असेही म्हणतात

मंदिराचा पुर्वदरवाजा हा मुख्य दरवाज्या असुन तो भव्य आहे दगडी बांधकामातील दरवाज्यावर वीट कामाने नगारखाना बांधण्यात आलेला आहे, या दरवाज्याचे वरील बाजुस ईस १७७३ चा शिलालेख असुन मल्हारी शंकर, रायाजी महीपत, विठ्ठल महीपत पुंडे यांचा नामलेख आहे या वरून या दरवाज्याचे व मंदिराचे तटबंदीचे बांधकाम यांनी केले असावे.

मंदिराची तटबंदी दगडी बांधकामा मधील असुन कोटाची लांबी सुमारे १४८ व रुंदी १२० फुट असावी कोटास आतील बाजुने चहुबाजुला ओवारी आहेत कोटावर सज्जा असुन पुर्वदरवाजा जवळून नगारखाना व सज्ज्यावर जाण्यासाठी पायरी मार्ग आहे. कोटास चारही दिशांना दरवाजे असुन दक्षिण व उत्तरेचा दरवाज्या लहान असलेने स्थानिक लोक यास खिडकी असे म्हणतात

पुर्व दरवाज्यातून प्रवेश केला की या दरवाज्या समोरच आडवी एक पश्चिमाभिमुख लांब देवडी असुन त्यात काही प्रतिमा आहेत हे देवडी शिंपी समाज्यातील लोकांची असल्याचे सांगितले जाते. या देवडीवर एक शिलालेख होता पंतो आत्ता नष्ट झाला आहे.

या देवडीचे पुढे पश्चिमेकडे नंदी असुन येथील मेघदंबरीत पादुका असुन त्यातील एक पादुका शिल्प चार मेंढ्याचे शिरावर विराजमान आहे. शेजारी दिपमाळा आहे

मुख्य मंदिराचे समोरच जमिनीच्या दगडी फरशीवर हात जोडून लोटांगण घातलेल्या अवस्तेतील एक पुरुष प्रतिमा कोरलेली आहे ती नगर जिल्ह्यातील चर्मकार समाज्यातील एका पुरुष्याची असल्याचे सांगितले जाते, जुन्याकाळी मंदिराचे काम सुरु असताना काळास स्थिर राहत नव्हता त्या वेळी देव येथे राहावा या साठी सदर व्यक्तीने आपल्या पोटातील आतडे काढून त्याची वाट लावली तेव्हा काळास स्थिर झाला व देव तेथे राहिला देवा साठी बलिदान देणाऱ्या चर्मकाराचे हे स्मारक असल्याची जनश्रुती आहे

समोरच पूर्वाभिमुख असलेल्या मंदिराची रचना मंडप गर्भगृह अशी आहे. आज या ठिकाणी नव्याने उभा राहिलेला मंडप देसतो या मंडपाचे अगोदर दगडी खांबावर आधारलेला मंडप होता तो कॉक्रिट चे नवनिर्माण करताना काढून टाकल्याचे ग्रामस्थ सांगतात त्यामुळे येथील मंदिराचा काळ ठरविणे अशक्य आहे मात्र मंदिराचे काम कोटाचे कामा पूर्वेचे आसवे हे निश्चीत

मंदिराचे पूर्वाभिमुख गर्भगृहात उतरून जावे लागते. गर्भगृहाचे मध्यभागी खंडोबा म्हाळसा यांची छोटी स्वयंभू लिंगे आहेत यांना पितळी मुखवटे लावतात लिंगाचे कडेने योनीचा आकार तयार केलेला आहे. या लिंगाचे पाठीमागे एका चोथर्यावर खंडोबा, म्हाळसा, बानाई यांच्या बैठ्या मुर्ती आहेत. शेगूड गावा जवळील म्हाळुंगी गावातील एका भक्ताचे भक्तीने देव येथे लिंग रूपाने प्रगटला अशी जनश्रुती आहे.

कोटाचे अग्नय कोपऱ्यात एक दगडी बांधणीची विहीर असुन हिला तीर्थाची विहीर असे म्हणतात सुबक बांधकामाचे विहिरीस दोनी बाजुने पायऱ्या आहेत

मुख्य मंदिरामागे पूर्वाभिमुख मंदिरात शिवलिंग आहे.
कोटाचे नेरुत्य कोपऱ्याच्या पूर्वाभिमुख ओवरीत विठ्ठल रुक्मिणीची स्थापना केलेली आहे.

शेजारील ओवरीत लाकडी घोडा असुन तो मार्गशीर्ष महिन्यात उत्सवाचे वेळी दर्शना साठी व मिरवणुकीसाठी काढला जातो

कोटाचे उत्तर बाजुस कोटा मध्ये सतीशिळा आहेत या ठिकाणी अनेक विरगळ व सतीशिळा होत्या त्या मंदिराचे नवीन काम करताना काढण्यात आल्या.
उत्तर बाजूचे ओवरीत गणपतीची मुर्ती आहे.

कोटाचे पश्चिम व उत्तर बाजुने एक ओढ वाहतो कोटाची पश्चिम बाजू व ओढ्याचे मध्ये दक्षिण बाजुस एक घुमटीत पादुका आहेत या ठिकाणी लोक नवसाचे बळी देतात याच ठिकाणी उत्तरबाजुस ईस १९९० मध्ये मंदिराचे मंडपाचे काम करताना जुन्या मंडपाचे अवशेष येथे टाकल्याचे ग्रामस्थ सांगतात आता ते गाडले गेले आहेत.
यात्रा उत्सव
चंपाषष्टी
मार्गशीर्ष शुद्ध प्रतिपदेस घट स्थापना होते चंपाषष्टीस देवाचा लाकडी घोडा दर्शनासाठी बाहेर काढला जातो मार्गशीर्ष शुद्ध षष्टीस खंडोबा म्हाळसा यांचा विवाह सोहळा होतो. मार्गशीष पौर्णिमेस देवाचा छबिना रात्री निघतो छबीन्या पुढे लाकडी घोडा लोक खांध्यावर घेऊन नाचतात छबिना रात्रभर चालतो व पहाटे मंदिरात पोहोचतो सकाळी कुस्त्यांचा आखाडा होऊन उत्सव संपतो.
सोमवतीस देव अंघोळीसाठी महाळूगी गावातील डोहा वर जातात

————————————————————————